مغزشناسی به زبان ساده؛ قسمت یازدهم

به نام خدا

سلام

هر آنچه در بدن وارد شود از طریق خون به همه جای بدن می‌رسد مگر به مغز:

و این هفته در مورد سد دفاعی مغز یعنی سد خونی مغزی توضیح می‌دهیم

سد خونی-مغزی (Blood Brain Barrier) (BBB)

بیش از صد سال پیش دانشمندان متوجه شدن که اگر ماده رنگی آبی رنگی بنام دای (Dye) را به رگ جانوران تزریق کنند این ماده تمام بدن را رنگی می‌کند مگر مغز و نخاع به همین منظور دانشمندان آن زمان سد خونی مغزی برای تغذیه مغز قائل شدن و بعد اطلاعات بیشتری به این کشف افزوده شد تا هم اکنون.

آناتومی BBB:

BBB یک سد نیمه تراوا می‌باشد که به بعضی از مواد اجازه عبور و از عبور بعضی ممانعت می‌کند. در کلیه بدن ریزترین رگ‌ها تحت عنوان مویرگ نامیده می‌شوند که تبادلات غذایی و اکسیژن و دی‌اکسید کربن و سایر گازها و داروها و مواد غذایی و شیمیایی از طریق همین مویرگ‌ها و از میان منافذ موجود در جدار این رگ‌ها انجام می‌شود و اندازه این سوراخ‌ها در حدی است که گلبول‌های قرمز و سفید و پلاکت‌ها از آن‌ها رد نمی‌شوند ولی آب، قند و سایر مواد مورد نیاز سلول‌های بافت‌های مختلف بین سلول و مویرگ‌ها جابجا می‌شوند اما سلول‌های این مویرگ‌ها در مغز ما بسیار به یکدیگر فشرده بوده و منافذ ریزتری را تشکیل می‌دهند. همچنین سلول‌های محافظی بنام آستروسیت ها در کنار مویرگ‌ها قرار دارند که وظیفه حمل یون‌ها (ذرات باردار) را از مغز به داخل مویرگ‌ها بر عهده دارند.

عملکرد BBB:

سد خونی مغزی چند وظیفه مهم دارد:

1- محافظت مغز از مواد خارجی. بسیاری از موادی که خواسته یا ناخواسته وارد خون ما می‌شوند برای مغز مضر هستند.

2- محافظت مغز از هورمون‌ها و نوروترانسمیترهای که در سایر اندام‌های بدن ساخته می‌شوند.

3- حفظ یک محیط ثابت و یکنواخت برای مغز

خواص عمومی BBB:

1- مولکول‌های بزرگ نمی‌توانند از آن عبور کنند.

2- مولکول‌های کم حل در چربی یا مولکول‌هایی که حلال در چربی نباشند نمی‌توانند به مغز نفوذ کنند ولی مولکول‌هایی مانند باربیتوراتها (مثل فنوباربیتال) که محلول در چربی هستند به سرعت از سد خونی مغزی عبور می‌کنند و وارد مغز می‌شوند.

3- مولکول‌هایی که دارای شارژ الکتریکی باشند بسیار آهسته از این سد عبور می‌کنند.

مواردی که سد خونی مغزی شکسته می‌شود:

1- افزایش فشار خون: بالا رفتن فشار خون می‌تواند نفوذپذیری این سد را زیاد نماید

2- رشد ناکامل: در زمان جنینی و یا در زمان تولد چنانچه جنین یا نوزاد در معرض دارو و مواد غذایی خاصی قرار گیرد این سد ضعیف رشد می‌کند

3- هیپراسملاریته: بالا رفتن غلظت مواد در داخل خون می‌تواند این سد را بشکند.

4- مایکروویو: قرار گرفتن افراد در محیط‌هایی که امواج مایکروویو در آن از حدی بیشتر باشد می‌تواند باعث نفوذپذیری این سد شود

5- تشعشعات: در معرض تشعشعات اشعه ایکس و یا اتمی و یا رادیویی قرار گرفتن می‌تواند این سد را نفوذپذیر نماید.

6- عفونت‌ها: ورود عوامل عفونی و یا سموم باکتری‌ها می‌تواند این سد را نفوذپذیر کند.

7- ضربه، سکته، لخته، التهاب، فشار بالا: هرگونه صدمه و جراحت به سر می‌تواند موجب نفوذپذیری دائم و یا موقت سد خونی مغزی شود

اندام‌های چرخشی بطنی (Circumventricular Organs):

در مغز چند ناحیه وجود دارد که BBB ضعیف بوده و به مواد داخل خون اجازه عبور می‌دهد این نواحی بنام ارگان‌های سیرکامونتریکولار شناخته می‌شوند که در آن‌ها مغز توانایی تنظیم ترکیبات خون را پیدا می‌کند.

- جسم پینه آل: در این قسمت ملاتونین و پپتیدهای نورو اکتیو ترشح می‌شوند که در تنظیم دوره‌های زندگی و خواب و بیداری مؤثر هستند و مستقیماً به خون وارد می‌شوند.

- نوروهیپوفیز (هیپوفیز خلفی): هورمون‌های اکسیتوسین و وازوپرسین را مستقیم در خون ترشح می‌کنند.

- ناحیه پوسترما: (مرکز استفراغ): چنانچه یک ماده سمی وارد جریان خون شود این مرکز آن را مستقیماً کشف می‌کند و فعال شده موجب انجام حرکات استفراغ و خروج ماده سمی از معده و جلوگیری از جذب بیشتر سم می‌شود.

- اندام سابفورنیکا: در تنظیم مایعات بدن مستقیماً مؤثر است.

- اندام‌های عروقی لامینا ترمینالیس: یک ناحیه حساس از نظر مواد شیمیایی برای درک مولکول‌های پروتئینی و غیره

- مدیان امیننس: تنظیم کننده هیپوفیز قدامی در راستای ترشح نوروهورمونها.

به امید موفقیت

دکتر محمد سیدحسینی