حاکمیت عقل بر نفس

در گستره هستی، انسان به عنوان اشرف مخلوقات، دارای دو نیروی عظیم و در عین حال متضاد به نام عقل و نفس است.

عقل، چراغ هدایت و قطب‌نمای درونی انسان است که او را به‌سوی حقیقت، فضیلت و کمال رهنمون می‌سازد. در مقابل، نفس با تمایلات و خواسته‌های گوناگون، می‌تواند انسان را به سمت افراط و تفریط و گاه به تباهی و تخریب بکشاند.
از این رو، یکی از مهم‌ترین چالش‌ها و در عین حال والاترین اهداف زندگی انسان، برقراری حاکمیت عقل بر نفس است؛ نبردی درونی که پیروزی در آن، شاه‌راه رسیدن به سعادت حقیقی و کمال انسانی است.

عقل در معنای عام، نیروی ادراک، تشخیص، تفکر و استدلال در انسان است. این قوه، انسان را قادر می‌سازد تا خوب را از بد، حق را از باطل، و خیر را از شر تمایز دهد. عقل، نوری است که خداوند در وجود انسان قرار داده تا او را در مسیر زندگی راهنمایی کند و از تاریکی‌های وجود به سمت روشنایی‌ها هدایت نماید.

عقل، درک مستقیم و فهم عمیق از حقیقت‌ها را که از طریق تفکر، تعقل و آرامش درونی حاصل می‌شود، نمایان می‌سازد. عقل در روابط انسانی می‌تواند توانایی داوری اخلاقی در تعامل با دیگران، عدالت، انصاف و رفتار منصفانه را رقم بزند.

چند ویژگی‌ بارز عقل را می‌توان نام برد:
_ هدفمند بودن؛ عقل همواره به دنبال خیر کلی و کمال انسانی است.
_ تعقل و تفکر؛ عقل قادر است باورها و تصمیمات را مورد بازنگری و اصلاح قرار دهد.
_ منطق و استدلال؛ بر پایه اصول منطق استدلال می‌کند و از شهود بی‌پایه پرهیز دارد.
_  توجه به نتيجه گیری اخلاقی؛ تصمیمات را با پیامدها و آثار آن‌ها می‌سنجد.
_رابط میان علم و عمل، عقل هم دانش می‌آفریند و هم به کارگیری دانش در زندگی را میسر می‌سازد.

نفس در اصطلاح عرفانی و فلسفی، شامل تمامی ابعاد وجودی انسان از جمله احساسات، غرایز، امیال، شهوات و قوای مختلف او است. نفس دارای مراتبی است؛ از نفس اماره که به سوی بدی‌ها فرمان می‌دهد، تا نفس لوامه که انسان را به دلیل خطاهایش سرزنش می‌کند و در نهایت نفس مطمئنه که به آرامش و اطمینان کامل دست یافته است.

نفس اماره، فرمان‌بر شهوت‌ها و غرایز حیوانی، تمایل به گناه و داشتن خواسته‌های بی‌حد و مرز؛ در واقع همان غارتگران شهر وجودی انسان است.

نفس لوامه، نفس خویشتندار که با یادآوری خطاها و گناهان، خود را سرزنش می‌کند و با خیر و شر آشنا می‌شود (شورای شهر وجود انسان)

نفس مطمئنه، نفس با آرامش و اطمینان کامل، در نتیجه تزکیه، عبودیت و درک حقیقت الهی می‌باشد.

ویژگی‌های که نفس دارد؛ نفس تمایل به برآوردن لذات موقت دارد، نفس می‌تواند به‌وسیله وسوسه‌ها به دام افتد، نفس از طریق تربیت و تقوا می‌تواند تعالی یابد، نفس با عواطف و درگیری‌های درونی سروکار دارد و می‌تواند هم سازنده و هم تخریب‌کننده باشد، نفس با بدن و محیط تعامل دارد و اثر عملکردهای جسمانی و محیطی را در نظر می‌گیرد.

حاکمیت عقل بر نفس از جهات مختلفی حائز اهمیت است. سعادت حقیقی انسان، چه در دنیا و چه در آخرت، در گرو تعادل و هماهنگی میان عقل و نفس است.
وقتی عقل بر نفس فرمانروایی می‌کند، انسان از افتادن در دام نیروهای منفی رهایی یافته و به سوی فضایل و نیکی‌ها گام برمی‌دارد. پیوستگی میان عمل صالح و پذیرش ایمان، از میانه‌روی عقل و کنترل نفس سرچشمه می‌گیرد.

نفس سرکش، عامل اضطراب، نگرانی و ناآرامی‌های درونی است. با مهار نفس توسط عقل، انسان به آرامش دست می‌یابد و از آشفتگی‌های درونی رهایی پیدا می‌کند. آرامش درونی، بهبود روابط فردی، خانوادگی و اجتماعی را نیز به همراه دارد.

عقل، ابزار اصلی انسان برای تصمیم‌گیری‌های منطقی و صحیح است. در مقابل، نفس ممکن است انسان را به سوی تصمیمات عجولانه و هیجانی سوق دهد که پیامدهای ناگواری به دنبال دارد.

فرمانروایی عقل بر نفس، نبردی همیشگی در وجود انسان است که با تفکر و تعقل، تزکیه و پالایش، تلاش و آگاهی، اراده قوی و دوری جستن از نیروهای منفی می‌توان در آن پیروز شد. این پیروزی، نه تنها منجر به سعادت و آرامش درونی می‌شود؛ بلکه انسان را به‌سوی کمال و قرب الهی سوق می‌دهد. با تمرین و ممارست در مسیر تقویت عقل و مهار نفس، می‌توان به جایگاه والایی از انسانیت دست یافت و به مکانی رسید که به فرمان عقل نزدیک شویم.

منابع: کتاب عشق و سی‌دی وادی ششم

نویسنده: همسفر مهدیه، رهجو راهنما همسفر زهرا (لژیون چهارم)

رابط‌خبری: همسفر نیره رهجو راهنما همسفر زهرا (لژیون چهارم)

ویرایش: همسفر مینا دبیر سایت (لژیون سوم)

ارسال: همسفر همسفر مریم نگهبان سایت (لژیون اول)
همسفران نمایندگی صبا