آموزش نکات فنی شعر به زبان ساده - مقاله شماره 2

آموزش نکات فنی شعر به زبان ساده

وزن (مقدمه) :

یکی از مهمترین ارکان در شعر وزن آن شعر می‌باشد. در صورتی که شعر از معنا و جهان بینی خوبی برخوردار باشد اما وزن آن شکسته شده و یا  دچار اشکال باشد، برای خواننده دلچسب نیست، و ان تاثیری که باید بگذارد را نمی‌گذارد.

حال ما برای آن که بتوانیم به خوبی وزن را در شعرهایمان رعایت کنیم،در ابتدا باید کلمه را به خوبی بشناسیم.

کلمه: لفظی که از جمع چند حرف تشکیل می شود و بر حسب قرارداد بر مبنای خاصی دلالت دارد.

حرف: جزء بسیطی است که از ترکیب آنها کلمه ساخته میشود و به دو نوع تقسیم می‌شود:

1.حروف صامت  2.حروف مصوت یا متحرک

نکته: کلمه از لحاظ زیبایی شناسی در ادبیات،از چند دیدگاه قابل توجه میباشد کمه مهمترین آنها به دو بخش تقسیم می‌شود.

بخش اول: ساختار کلمه می باشد که از حرفها تشکیل شده است.

بخش دوم: انتخاب کلمات توسط شاعر یا نویسنده است این انتخاب به نوع نگاه نویسنده بستگی دارد . یعنی گاهی مولف برای زیباتر شدن اثر و یا رساندن بهتر مفهوم به مخاطب از کلمات مختلف استفاده می‌کند؛مثلا کلمات زیبا،قشنگ،خوشگل به یک معنا می‌باشند اما مولف به تشخیص خود یکی از این سه کلمه را انتخاب می‌کند.

حال نکته قابل اهمیت برای ما این است که ما در شعر کلمه ای را می توانیم استفاده کنیم که وزن شعر را به هم نریزد، یعنی از عروض ادبی خارج نشود یا به اصطلاح ساده تر باعث شکست وزنی نشود، در عین حال به زیبایی اثر نیز کمک کند.

مثال:

 زیبای من روزی که رفتی با خودم گفتم    چیزی که دیگر برنخواهد گشت زیباییست    ( فاضل نظری)

در اینجا اگر شاعر به جای کلمه "زیبا" از کلمه "قشنگ" که هم معنی آن است استفاده می‌کرد، وزن شعر شکسته می شد و از نظر ادبی شعر دچار اشکال می‌گردید.

مثال:

آن سرو که گویند به بالای تو مانند       "هرگز" قدمی پیش تو رفتن نتواند(سعدی)

در اینجا کلمه "هرگز" مترادف کلمه"هیچوقت" نیز هست اما اگر شاعر از هیچوقت استفاده میکرد وزن شعر شکسته می‌شد.

پس ما برای شناخت بهتر وزن در اشعار، ابتدا باید وزن کلمات را خوب بشناسیم و چون هرکلمه از حروف صامت و متحرک تشکیل شده است ما در اینجا به توضیح کوتاهی در مورد صامت ها و متخرک ها می‌پردازیم.

صامت ها و متحرک ها :

صامت(بیصدا): کلیه حروف البفا به تنهایی و بدون حرکت  َ ،  ِ ،  ُ ، آ ، او ، ایی صامت محسوب می‌شوند. صامت در واقع به معنای بی صدا است و کلیه حروف الفبا را شامل میشود که دارای حرکت نباشند. چون بدون حرکت قابل خواندن نیستند مثال ب ، چ،خ که بدون حرکت خوانده نمیشوند یا باید با حرکت قبلی همراه شوند، مثل حرف ب در کلمه شب که با حرکت فتحه حرف ماقبل خود خوانده می‌شود.

متحرک: شش حرکت  َ ،  ِ ،  ُ ، آ ، او ، ایی ، متحرک محسوب می‌شوند.

که با حضور متحرک ها حروف الفبا قابل خواندن است.

متحرک ها به دو بخش تقسیم میشوند:

1.متحرک کوتاه  َ ،  ِ ،  ُ        

مثال متحرک کوتاه : بَ  بِ  بُ   

متحرک ها کوتاه در اینجا باعث می شوند حرف ب صدا دار شود.

2.متحرک بلند آ ، او ، ایی

مثال متحرک های بلند: بانو ، بورس

بانو: در این کلمه صامت ب + متحرک آ + صامت ن +متحرک او

بورس:صامت ب + متحرک او + صامت ر + صامت س

هجا :

در واقع شبیه بخش کردن کلمات در دوران ابتدایی است،واحد ملفوظی که با یک دم زدن بی فاصله ادا می شود.

کلمات یک هجایی:

مثال؛ دل،گل،صد که هر یک ، یک بخش هستند و یک هجا محسوب می شوند.

کلمات دو هجایی:

زدن، شدن،بستن کلمات شبیه این ها از دو بخش تشکیل شده و دو هجایی محسوب می شوند.

کلمات سه هجایی:

نشستن، نهفتن و خندیدن که از سه بخش تشکیل شده اند و یا کلمات شبیه این ها در ادبیات سه هجایی محسوب می شوند.

به همین منوال کلمات چهار هجایی پنج هجایی و بیشتر در ادبیات وجود دارند.

اقسام هجا:

هجای کوتاه: از یک حرف صامت و یک حرف متحرک تشکیل می شود مانند (زَ) در زدن یا (شُ) در شدن.

هجای بلند: از دو حرف صامت و یک متحرک تشکیل می شود مانند؛ (گل) : گ+ ُ + ل.

هجای بلند از یک حرف صامت و یک متحرک بلند نیز تشکیل می شود مثل: (با) ؛ ب + ا در کلمه بابا

مثل:  " نو " ن+و ،در کلمه بانو

هجای کشیده بر دو قسم است:

1. از یک متحرک کوتاه و سه حرف صامت درست می شود.

قسم اول:   بخت        سنگ         خرج

2.از یک متحرک بلند و دو یا سه حرف صامت تشکیل می شود.

قسم دوم:   دام           کارد          ریخت

علاوه بر شمارش صامت ها و متحرک ها ، ما باید با تمرین یاد بگیریم که تفاوت بین هجای بلند و هجای کشیده را از روی آوای آن متوجه بشویم. برای مثال اگر دقت کنیم ، از روی آوای کلمه "تَن" متوجه می شویم که در یک بخش جا می گیرد و هجای بلند است و کلمه "کارد" در یک بخش جا می گیرد اما هجای کشیده است. برای جا افتادن مطلب باید این دو کلمه را در کنار هم تکرار کرد تا متوجه تفاوت در آوا شد.  

در مورد هجا ها در مقاله های بعدی بیشتر صحبت خواهیم کرد و با مثال های بیشتر، به بررسی آن ها می پردازیم.

ادامه دارد...

شورای شعر کنگره 60

تهیه و تنظیم: مسافر محسن رسولی

آموزش نکات فنی شعر به زبان ساده - مقاله شماره 1