آلکالوئید چیست؟

آلکالوئیدها ازنظر بیولوژیکی و شیمیایی ازت دار هستند و اکثراً در گیاهان وجود دارند؛ در تعدادی از حیوانات هم دیده می‌شوند. آلکالوئیدها عامل آمین را دارند، به همین دلیل اغلب خاصیت بازی دارند. به خصوص آلکالوئیدهایی که در داروسازی و پزشکی استفاده می‌شوند و دارای اثرات فیزیولوژیکی هستند. 

خاصیت باز چیست؟

آلکالوئید ممکن است در اندام‌های مختلف گیاه وجود داشته باشد:

 دانه: نواومیک، کلشیک 

میوه: فلفل سیاه، شوکران 

برگ‌ها: بلادون، هیوسیاموسی 

ریشه‌ها: آرکونیت، بلادون 

ریزوم و ریشه‌ها: ایپکا، هیدراستیل 

پوست: سکنونا، انار 

آلکالوئیدها اغلب در آب غیرمحلول هستند و با اسید تولید املاح محلول در آب را می‌نمایند. آلکالوئیدهایی که آزاد هستند در اتروکلروفرم محلول‌اند، ولی املاح آن‌ها در این حلال‌ها غیر محلول هستند. اکثر آلکالوئیدها به صور متبلور و جامد هستند. بعضی از آن‌ها بی‌شکل و تعدادی نیز که فاقد اکسیژن هستند به‌صورت مایع هستند؛ مثل نیکوتین. املاح آلکالوئید معمولاً متبلور هستند. خواص و شکل میکروسکوپی این کریستال‌ها  اغلب وسیله‌ای جهت تشخیص سریع آن‌ها است. آلکالوئیدها اغلب تلخ‌مزه هستند. 

برخی از اعمال آلکالوئیدها در گیاهان به‌طورکلی شامل موارد زیر است: 

• مواد سمی که سبب محافظت گیاهان در برابر حشرات و حیوانات می‌گردند
• اثری مشابه هورمون‌ها داشته و دارای عمل تنظیم‌کننده در رشد نباتات هستند
• مواد ذخیره‌ای هستند که بعدها به‌عنوان منبع ازت یا عناصر موردنیاز گیاهان به کار می‌روند

 همچنین علت تولید آلکالوئید در گیاهان را می‌توان نتیجه تکامل متابولیسم گیاهان دانست؛ زیرا تولید آلکالوئیدها در گیاهان به‌وسیله ژن‌ها کنترل می‌گردد، ازاین‌رو در گیاهان مواد آلکالوئیدها به علت پدیده جهش یافتن واکنش‌های اضافی متابولیکی تکمیل گردیده است. 

تریاک، داروی درمان اعتیاد در کنگره 60:

تریاک از ترکیبات مختلفی به نام اپیویید طبیعی تشکیل می‌شود که عملکرد همگی آن‌ها در بدن همانند کار انتقال‌دهنده‌های عصبی ضد درد اندورفین‌ها است که از طریق تأثیر بر سلسله اعصاب مرکزی موجب تخفیف احساس درد در بدن می‌شوند. سرخوشی و نشئگی که توسط این مواد ایجاد می‌شود همواره موجب سوءمصرف این دارو از زمان پی بردن بشر به اثرات شگفت این ماده بوده است. در پزشکی ایرانی از زمان‌های قدیم تریاک به‌عنوان دارو حضورداشته؛ رازی و ابن‌سینا و دیگران آن را برای درمان توصیه کرده‌اند.

تریاک دارای ترکیبات شیمیایی مختلفی است. بعضی از آن‌ها به روش تهیه آن در نواحی مختلف بستگی دارد. تریاک علاوه بر آلکالوئیدهای مؤثر، شامل موسیلاژ، پکتین، مواد آلبومینوئیدی، موم، کائوچو، رزین، املاح معدنی، کلسیم، منیزیم، پتاسیم و ... است.

تعداد آلکالوئیدهای تریاک که تاکنون از آن استخراج گردیده، شامل 25 نوع است که از بین آن‌ها شش آلکالوئید مهم به مقدار نسبتاً زیاد در آن یافت می‌شود.

تریاک به‌عنوان یک داروی ترکیبی با 25 آلکالوئید برای درمان اکثر بیماری‌های اعتیاد مثل هرویین، انواع قرص‌ها، شیشه، کوکایین و ... بسیار مؤثر است. 

خداوند هیچ دارویی سالم‌تر و مفیدتر از تریاک تاکنون خلق نکرده است.

آلکالوئیدهای تریاک: 

• مرفین

مرفین اولین آلکالوئیدی است که در سال ۱۸۰۳ از تریاک استخراج شد. ضد درد در پزشکی؛ مؤثرترین دارو درکاهش سرفه و برطرف کردن اسهال است.

• کدئین

کاهش‌دهنده درد نیست؛ اماضدسرفه ای بسیارموثر است. گاهی به‌عنوان ضد درد نیزاستفاده می‌شود؛ اما دربعضی افراد اثرضد درد ندارد.

• نوسکاپین

خواص تخدیری و ضد درد ندارد؛ اما به‌عنوان ضد سرفه است؛ نوسکاپین شل کننده عضلات صاف و مسکن وخواب‌آور ضعیف است.

• پاپاورین

شل کننده عضلات صاف (رگ‌ها، روده، معده)  است و اثرمخدری ندارد. یکی از موفق‌ترین کاربردهای پاپاورین در درمان بی‌رغبتی جنسی در مردان است.

• تبائین

خواص مخدری ندارد و اثر کم آن ایجاد تهوع است. از این ماده درصنعت دارو سازی استفاده می‌شود.

• الوکدیپتوپین

یکی از خواص آن این است که ضد بی‌نظمی ضربان قلب است. قلبی که به‌صورت ناهماهنگ می‌تپد را به‌صورت هماهنگ و ثابت برمی‌گرداند. علاوه بر این‌یک بی‌حس‌کننده موضعی است و خواص ضد باکتریایی هم دارد. 

• بربرین

به‌عنوان یک ماده تب بر به‌کار رفته است و کاربرد دیگرآن دردرمان اسهال و التهاب است.

• کانادین

یک ماده ضد باکتری ضعیف است و مقداری هم خواص آرام‌بخش دارد.

• کوپتیسین

خواص آنتی باکتری و ضدالتهاب دارد.

• کوریتوبرین

یک ماده شیمیایی نامطلوب است و درمقادیرکم اثرضد دردی مورفین را کاهش می دهد و منجر به افت فشارخون می‌شود.

• کریپتوپین

یک داروی ضد بی‌نظمی ضربان قلب است و فشارخون را پایین می‌آورد.                                               

• ایزوبولدین

یک داروی ضد میکروب است و میل ترکیبی زیادی جهت اتصال به گیرنده‌های آدرنالینی در آزاد سازی این هورمون دارد.

• ایزوکوریپالمین

این ماده کاهش‌دهنده پلاکت‌های خون است.

• لودانین

یکی از موادی است که در بدن از لودانورنین ساخته می‌شود و مقادیر کم آن باعث تسریع تنفس می‌شود. این اثر تا حدی اثر مهار تنفسی ناشی از سایر مواد شیمیایی موجود در تریاک را خنثی می‌کند .

• لودانوزنین

یک شل کننده عضلانی است و به‌راحتی از سد خونی مغز عبورمی کند و می‌تواند باعث افت فشارخون شود.

• ماگنوفلورین

دارویی ضدالتهاب است فشارخون را پایین می آورد و تولید پروتئین را مهار می‌کند و مقادیر زیاد از حد آن اثرات سمی داشته و باعث نارسایی تنفسی می‌شود.

• نارسئین

ازلحاظ خواص دارویی شبیه کدئین است؛ اما اثرات ضد درد کمتری دارد. برخلاف کدئین تنفس را افزایش می‌دهد. هم سرعت تنفس وهم عمق تنفس را زیاد می‌کند؛ قرص ترامادول از نارسئین ساخته می‌شود.

• پروترپین

یک داروی ضد بی‌نظمی ضربان قلب است. این دارو ضربان قلب را آهسته‌تر می‌کند؛ فشارخون را پایین می آورد و باعث حالت آرامش می‌شود.

• ساگونیارین

این ماده فشارخون را افزایش می‌دهد. حالت انقباض عضلات دودی روده‌ای را افزایش می‌دهد. یک ضد میکروب است و رشد تومورها را کند می‌کند. از پوسیدگی دندان جلوگیری می‌کند.

• اسکولورین

یک آرام‌بخش است و در مغز به گیرنده‌های دوپامین وصل می‌شود.

• استفولیدین

ضد درد و تب بر است و باعث پایین آمدن فشارخون می‌شود.

*منابع تحقیق: 

مفردات پزشکی و گیاهان دارویی ایران؛ دکتر یعقوب آیینه چی استاد دانشگاه تهران 

گیاهان معجزه‌گر؛ دکتر سهراب خوش‌بین

جزوه چهارمقاله؛ مهندس حسین دژاکام

عبور از منطقه 60 درجه زیر صفر؛ مهندس حسین دژاکام

سایت کنگره 60

گردآورنده: همسفر اکرم